अमेरिकेतील सीडीसीनं सांगितली कारणे, विषाणूंच्या साथी का येतात?
नवी दिल्ली: प्रत्येक संसर्गजन्य आजार म्हणजे स्वतंत्र समस्या असते. जगातील लोकांच्या जीवाशी खेळणाऱ्या या गोष्टीला एका दृष्टीनं अनिर्बंध मानवी प्रगतीच कारणीभूत आहे. पर्यावरणात केल्या जाणाऱ्या प्रत्येक बदलामुळे इको-सिस्टीमला धक्का लागतो आणि अशा आजारांच्या उद्रेकाला संधी मिळते. साहजिकच पर्यावरणाची सजग हाताळणी, प्रतिबंधक उपाय यातूनच या नव्या साथींचं नियोजन करता येईल. गेल्या १५-२० वर्षांत अनेक प्रकारच्या साथीच्या रोगांनी जगभर धुमाकूळ घातलाय. असंख्य जाती-प्रजातीच्या विषाणूंचा आणि जीवाणूंचा रोग प्रादुर्भाव मोठ्या प्रमाणत आढळून येतोय. जगभरातील अनेक देशांत वेगानं फैलावून लोकांचं प्राण कंठाशी आणणाऱ्या या आजारांच्या साथींकडे नजर टाकली, तर तीन प्रकार दिसून येतात.
साहजिकच प्रश्न असा पडतो, की या नव्या-जुन्या आजारांच्या साथी का येतात? विशेषतः वैद्यकशास्त्राला आजवर ज्यांची माहिती नाही असे विषाणू येतात कुठून आणि कसे? आणि त्या एवढ्या वेगानं कशा काय पसरतात? या बाबत अमेरिकेतील ‘सेंटर ऑफ डिसीज कंट्रोल’ (सीडीसी) या अमेरिकन आरोग्यखात्याच्या संस्थेनं प्रसिद्ध केलेल्या एका संशोधनपूर्ण अहवालात काही महत्त्वाची कारणं नमूद आहेत.
पर्यावरणावरील मानवी आक्रमण – वाढत्या लोकसंख्येमध्ये वस्तीसाठी मोठ्या प्रमाणात जंगलतोड होते. जंगलांचं नागरीकरण होताना, तिथल्या सर्व प्राण्यांचा, कीटकांचा, पक्ष्यांचा नव्यानं आलेल्या मानवी वस्तीशी संपर्क होऊ लागतो.
प्राण्यांमार्फत माणसांत येणारे आजार- या नव्या जवळीकेतून प्राण्यांमध्ये अस्तित्वात असलेले आजार मानवात पसरतात. गेल्या ५० वर्षांत असे अनेक संसर्गजन्य आजार प्राण्यांकडून माणसांत येऊन वेगानं पसरले. १९८०च्या दशकामध्ये एचआयव्ही एड्स- माकडांपासून (ग्रेट एप्स), २००४-०७मध्ये बर्ड फ्लू- पक्ष्यांकडून, २००९मध्ये स्वाइन फ्लू- डुकरांमधून सिव्हियर अक्युट रेस्पिरेटरी सिंड्रोम (सार्स), सिव्हेट्स (मांजरासारखे; पण ठिपके असलेले प्राणी) आणि इबोला- वटवाघळे. अशारितीनं बहुतेक संसर्गजन्य आजार वन्यप्राण्यांकडूनच माणसांत शिरले आणि पर्यावरणाच्या ऱ्हासामुळे त्या प्रक्रियेला वेग आला.
जागतिक तापमानवाढ- ग्लोबल वॉर्मिंगमुळे विषाणूंची संख्या वाढायला पोषक वातावरण मिळतं.
शेती- जंगलतोड करून तिथली जमीन नव्यानं लागवडीखाली आणताना अनेक विषाणू नव्यानं उदयास आले. यामध्ये प्राण्यांना बाधित करणारे दोन वेगळ्या प्रकारचे विषाणूंचे प्रकार एकत्रित होतात किंवा प्राण्यांच्या विषाणूमध्ये उत्क्रांती होऊन नवा विषाणू तयार होतो, फ्लूचे विविध प्रकारचे विषाणू याप्रकारे निर्माण झाले.
पाणी- नागरी वस्ती वाढत जाताना धरणे, बंधारे बनवले जातात. यातून केनियात गुरांमध्ये आढळणारा ‘रिफ्ट व्हॅली सिंड्रोम’ माणसांत पसरला. शहरातील झोपडपट्टी, प्रशासकीय दुर्लक्षामुळे निर्माण होणारं सांडपाणी, डबकी यातून मलेरियाच्या डासांची वाढ होते, तर साचलेल्या ताज्या पाण्यात डेंगीचे विषाणू पसरवणाऱ्या डासांची पैदास होते. भातशेतीमध्ये तसंच महापुरांमध्ये साचणाऱ्या पाण्यामुळे आशियाई देशात जॅपनीज एनकेफेलायटीसच्या साथी येतात.
शहरीकरण- दुर्गम भागांत आणि खेड्यांमध्ये असलेले आजार शहरीकरणामध्ये वारेमाप वाढणाऱ्या दाट लोकवस्तीमध्ये जास्त लोकांपर्यंत पोहोचतात. उंदीर, घुशी, खार, कोल्हा, लांडगा, माकडे अशा प्राण्यांना शहरांमध्ये नवीन घर मिळतं. बागा, उद्यानं, मानवनिर्मित कचऱ्यात राहून हे प्राणी त्यांचे आजार माणसांत पसरवतात. जंगलांपेक्षा या प्राण्यांना शहरांमध्ये भरपूर अन्न मिळतं आणि जगणं सोपं जातं. परिणामी, शहरातील रोगराई वाढते.
वर्तन- असुरक्षित आणि अनिर्बंध लैंगिक संबंधामधून एचआयव्ही, हिपॅटायटीस बी आणि सी पसरतात.
आंतरराष्ट्रीय प्रवास- हौसेखातर असो, व्यापार-उदीम म्हणून असो किंवा नोकरीकरिता असो, झालेल्या प्रवासामुळे आंतरराष्ट्रीय प्रवाशांकडून एका देशातील आजार दुसऱ्या देशात जायला आजमितीला फारसा वेळ लागत नाही. सारं जग ‘वैश्विक ग्रामस्थान’ बनल्यामुळे स्वाइन फ्लू, कोरोना, इबोला व्हायरसच्या साथी वेगानं पसरल्या.
वाढतं औद्योगिकीकरण- प्रोसेस्ड अन्नपदार्थ बनवताना एखाद्या घटकातील रोगजंतू सर्व डब्यांमध्ये, पॅकेट्समध्ये पसरतात.
अँटिबायोटिक रेझिस्टन्स- प्रतीजैविकांच्या अयोग्य वापरामुळे असंख्य रोगजंतूंवर त्यांचा परिणाम होणं थांबलं आहे. साहजिकपणे या रोगजंतूंच्या साथी एकदा सुरू झाल्या, की आटोक्यात आणणं मुश्किल होतं.
विषाणूमधील जैविक उत्क्रांती- विषाणू आपलं जैविक रूप बदलतात. त्यामुळे प्राण्यांचे आजार माणसांमध्ये पसरतात. साथ सुरू असतानाही त्यांच्यात बदल होऊन त्यांचं स्वरूप बदलून अधिक घातक बनतात, प्रतिबंधक उपायांचा उपयोग होत नाही. फ्लू व्हायरसमधली म्युटेशन्स याचं उत्तम उदाहरण आहे.
बातम्यांच्या अपडेट मिळवण्यासाठी आम्हाला फॉलो करा
